Μηδὲ δίκην δικάσῃς, πρὶν ἀμφοῖν μῦθον ἀκούσῃς
Καὶ τὸ παράδοξο τοῦ Ζήνωνος!
Ὁ μεγάλος Σοφός τῆς ἀρχαιότητος Ζήνων ὁ Ἐλεάτης ἔχει μείνει στὴν Ἱστορία, ἐκτὸς τῶν ἄλλων καὶ γιὰ τὶς ἀντιφάσεις, ἀντινομίες καὶ παράδοξα στὰ ὁποῖα ἦταν πάρα πολὺ ἐξοικειωμένος. Το «βέλος τοῦ Ζήνωνος» ἀπασχολεῖ μέχρι σήμερα, τοὺς ἀσχολούμενους μὲ τὰ μαθηματικὰ καὶ τὴ φυσικὴ φιλοσόφους καὶ διανοούμενους.
Ἐδῶ θὰ σᾶς παρουσιάσω ἕνα ὄχι καὶ πολὺ διαδεδομένο «παράδοξο» τοῦ Ζήνωνος, τὸ ὁποῖο μᾶς διασώζει ὁ Πλούταρχος στὸ ἔργο του «Περὶ Στωικῶν Ἐναντιωμάτων 1034.e.2».
Μᾶς λέγει ὁ Πλούταρχος:
...Πρὸς αὐτὸν (ἐννοεῖ τὸν Πλάτωνα), ποὺ εἶπε: «Μηδὲ δίκην δικάσῃς, πρὶν ἀμφοῖν μῦθον ἀκούσῃς», ο Ζήνων, ἀντέταξε ὅτι «ὁ πρῶτος ὁμιλητὴς ἢ ἀπέδειξε ἢ δὲν ἀπέδειξε· ἐάν ἀπέδειξε, τότε ἔχουμε φέρει εἰς πέρας τὸ ζητούμενο — δὲν χρειάζεται νὰ ἀκούσωμεν τὸν δεύτερο —, ἐάν δὲν ἀπέδειξε, τότε αὐτὸ εἶναι ἰσοδύναμο μὲ τὸ νὰ μὴ μίλησε καθόλου ἢ μιλῶντας ἐτερέτισεν (ἔλεγε ἀνοησίες). Ἄρα εἴτε ἀπέδειξε εἴτε δὲν ἀπέδειξε δὲν χρειάζεται νὰ ἀκούσωμεν τὸν δεύτερο»...
Ἡ σοφιστεία γιὰ νὰ λυθεῖ πρέπει νὰ διακρίνουμε τὸν λόγο τῆς διένεξης. Ἄν ὁ λόγος τῆς διένεξης εἶναι «διδακτικός» (μαθηματικός) ἢ ἄν ὁ λόγος τῆς διένεξης εἶναι «διαλεκτικὸς». Στὴν προκειμένη περίπτωση ὁ Πλάτων ἀναφέρεται σὲ διένεξη «δικαστική», δηλαδὴ διένεξη γιὰ κοινωνικοὺς λόγους καὶ ἑπομένως οἱ «μῦθοι» τῶν δύο ἀντιμαχομένων εἶναι «λόγοι» διαλεκτικοὶ-ρητορικοὶ ποὺ προσπαθοῦν νὰ πείσουν καὶ ὄχι νὰ ἀποδείξουν. Ὁ Ζήνων μεταθέτει τὸ πρόβλημα, τὸ θεωρεῖ σιωπηλὰ ὡς «μαθηματικό» καὶ ἄρα ἀρκεῖ ὁ «λόγος» (μῦθος) τοῦ ἑνὸς, ὁ ὁποῖος «εἴτε ἀπέδειξε εἴτε δὲν ἀπέδειξε», δηλαδὴ ὅτι ὁ λόγος εἶναι «Μαθηματικός» (διδακτικός). Ὁ Ζήνων ἐσκεμμένα ἀποκλείει τὸ «νὰ μᾶς πείσει ὁ πρῶτος» μὲ ρητορικὸ λόγο, καὶ ἑπομένως νὰ πρέπει νὰ ἀκούσωμεν καὶ τὸν δεύτερον.
Ἐδῶ νὰ τονίσουμε ὅτι ἡ «πειθώ» δέχεται «τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον», ἐνῶ ἡ «ἀπόδειξις» δὲν τὸ δέχεται, εἶναι ἀληθής ἢ ψεῦδος.
Παράδειγμα, διαφωνοῦν δύο γιὰ τὸ ἄν ἰσχύει ἢ ὄχι τὸ «Πυθαγόρειο θεώρημα». Τότε ἀκούγοντας τὸν ἕναν ἀπ’ τοὺς δύο θὰ ἦταν ἀρκετὸ γιὰ νὰ ἀποδώσουμε τὴν «δίκην»! Ἐδῶ ἰσχύει αὐτὸ ποὺ ἰσχυρίζεται ὁ Ζήνων καὶ πολὺ σωστά.
Τὸ παράδοξο εἶναι ὅτι καμιὰ φορὰ ἡ κοινὴ γνώμη ἀκολουθεῖ τὸ παράδοξο τοῦ Ζήνωνος· εἴτε λόγῳ προπαγάνδας ἢ λόγῳ τοῦ «θεωρήματος τοῦ Σκηνοθέτη», ἢ λόγῳ κάποιου «ἀπωθημένου», π.χ. δὲν ἔγιναν δικαστές, ἢ γιὰ ἄλλους ἀγνώστους λόγους.
Οἱ ἀναφορὲς ἐδῶ:
Πλούταρχος
Περὶ Στωικῶν Ἐναντιωμάτων 1034.e.2
Πρὸς τὸν εἰπόντα
«μηδὲ δίκην δικάσῃς, πρὶν ἄμφω μῦθον ἀκούσῃς»
ἀντέλεγεν ὁ Ζήνων τοιούτῳ τινὶ λόγῳ χρώμενος
«εἴτ’ ἀπέδειξεν ὁ πρότερος εἰπών, οὐκ ἀκουστέον τοῦ δευτέρου λέγοντος (πέρας γὰρ ἔχει τὸ ζητούμενον), εἴτ’ οὐκ ἀπέδειξεν (ὅμοιον γὰρ ὡς εἰ μηδ’ ὑπήκουσε κληθεὶς ἢ ὑπακούσας ἐτερέτισεν). ἤτοι δ' ἀπέδειξεν ἢ οὐκ ἀπέδειξεν· οὐκ ἀκουστέον ἄρα τοῦ δευτέρου λέγοντος.»
Τοῦτον δὲ τὸν λόγον ἐρωτήσας αὐτὸς ἀντέγραφε μὲν πρὸς τὴν Πλάτωνος Πολιτείαν, ἔλυε δὲ σοφίσματα, καὶ τὴν διαλεκτικὴν ὡς τοῦτο ποιεῖν δυναμένην ἐκέλευε παραλαμβάνειν τοὺς μαθητάς. καίτοι ἢ ἀπέδειξε Πλάτων ἢ οὐκ ἀπέδειξε τὰ ἐν τῇ Πολιτείᾳ, κατ' οὐδέτερον δ’ ἦν ἀναγκαῖον ἀντιγράφειν ἀλλὰ πάντως περιττὸν καὶ μάταιον. τὸ δ’ αὐτὸ καὶ περὶ τῶν σοφισμάτων ἔστιν εἰπεῖν.