Ἀπὸ τὴν Ρητορεία ἕως τὴν Φαυλότητα
Οἱ παράμετροι τοῦ «πολιτικοῦ λόγου»
Θὰ δώσω τοὺς ὁρισμούς, τὰ ὅρια, τοὺς κοινοὺς τόπους καὶ τὸ φάσμα τῶν κυριοτέρων παραμέτρων τοῦ πολιτικοῦ λόγου. Πολιτικὸς λόγος εἶναι ὁ λόγος ποὺ ἀπευθύνεται ἀπὸ τὸν Πολίτη πρὸς τὸν Πολίτη, μὲ σκοπὸ νὰ πείσει τὸν «Πολίτη».
Κυρίαρχο χαρακτηριστικὸ αὐτοῦ τοῦ λόγου εἶναι πὼς δὲν μπορεῖ νὰ τοῦ ἐπιδοθεῖ ὁ προσδιορισμὸς «ἀληθές -ψευδές». Τὸ μόνον ποὺ ἐπιδέχεται, εἶναι ὁ χαρακτηρισμός του ὡς «ὀρθοῦ - φαύλου». Ὁ πολιτικὸς λόγος προφανῶς ἀναπτύσσεται μόνο σὲ κοινωνίες ποὺ τὸ πολίτευμά τους εἶναι «δημοκρατικοῦ» τύπου. Σὲ ἄλλον τῦπο πολιτεύματος, δὲν νοεῖται τέτοιος λόγος.
Τί εἶναι «Λόγος»;
«Λόγος» εἶναι τὸ νόημα τῆς «πρότασης» (προκείμενης ἢ ὕστερης), καί ἡ ἴδια ἡ πρόταση, ἀλλὰ καί τὸ κείμενο ποὺ τὴν ὑποστηρίζει. Ὁ ὁρισμὸς αὐτὸς στηρίζεται σὲ δύο παραδοχές: πρῶτον, ὅτι ὅλες οἱ προτάσεις ἀνάγονται σὲ ἁπλές (Θεώρημα Γλωσσολογίας) καὶ δεύτερον, ὅτι ἡ κάθε πρόταση («Λόγος») μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ σύγκριση («Κρίση») δύο ἐννοιῶν.
Τί εἶναι «πολιτικὸς» λόγος;
Εἶναι ὁ «λόγος» τοῦ κάθε Πολίτου, ὁ ὁποῖος (λόγος) ἀναφέρεται στὰ κοινὰ τῆς Πολιτείας (ἄρχειν, δικάζειν, βούλεσθαι, παράγειν, διανέμειν, ζῆν, παιδεύειν, προστατεύειν κ. λπ.) ἀπὸ ἀπόψεως περιεχομένου.
Ἀπὸ ἀπόψεως μορφῆς, ὅλοι οἱ λόγοι αὐτῆς τῆς κατηγορίας μποροῦν νὰ κινηθοῦν σὲ ὅλο τὸ φάσμα τῆς Γραμματικῆς (με Γ κεφαλαῖο) τῆς Γλώσσας, δηλαδὴ ἀπὸ τὸν «ἄκρως ἐξουσιαστικό» (προφορικὸ ἢ γραπτό) ἕως τὸν «ἄκρως ἐλεύθερο» (ἕως παραληρηματικό). Τὰ γενικὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ πολιτικοῦ λόγου εἶναι πὼς πρόκειται γιὰ λόγο ἐπιβολῆς πειθοῦς, προσπαθεῖ νὰ πείσει τοὺς ἀκροατὲς γιὰ θέμα, ἡ ὀρθότητα τοῦ ὁποίου ποτέ δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδειχθεῖ οὔτε ἀποσαφηνισθεῖ, ἱστορικοκοινωνικὰ καὶ ρεαλιστικά. Περιέχει ἀπὸ περιττολογήματα μέχρι προσωκρατικὲς σοφίες (ρήσεις Μεγάλων, ἀδιακρίτως), ἀνάκατες μὲ ὕβρεις καὶ ἐπιχειρήματα. Προϋπόθεση γιὰ τὴν ἀνάπτυξη καὶ πραγμάτωση τέτοιου λόγου εἶναι ἡ ὕπαρξη «δημοκρατικοῦ πολιτεύματος», ὅπου οἱ πολῖτες ἔχουν συμμετοχὴ στὰ πολιτικὰ δρώμενα τῆς Πολιτείας τους. Προφανῶς, σὲ αὐταρχικὰ καθεστῶτα δὲν ἀναπτύσσεται πολιτικὸς λόγος.
Οἱ «παράμετροι» τοῦ πολιτικοῦ λόγου
Ἡ Ρητορεία εἶναι ἡ μορφὴ ἐκείνη τοῦ λόγου, ὅπου ὁ ρήτορας ἐπιστρατεύει ὅλες τὶς ἱκανότητές του καὶ προσπαθεῖ μὲ ἐπιχειρήματα καὶ ὅποιο ἄλλο μέσον διαθέτει, νὰ πείσει τοὺς ἀκροατὲς γιὰ τὴν ὀρθότητα τῶν «λεγομένων» του. Ὁ ρητορικὸς λόγος ἀναπτύχθηκε τὸ πρῶτον στὴν Ἑλλάδα, ὅπου τὸ ἐπέτρεπε ἡ δημοκρατία, γιὰ εὐνοήτους λόγους. Συνήθως ὁ ρήτορας κάνει μονόλογο, καὶ ὁ λόγος του ἀποκαλεῖται «ρητορεία». Ἐνίοτε προκύπτουν ἀπὸ τέτοιους λόγους λογοτεχνικὰ ἀριστουργήματα ποὺ μένουν στὴν Ἱστορία. Περιέχει ἐν δυνάμει ὁποιοδήποτε λογοτεχνικὸ σχῆμα υπάρχει, κινεῖται δὲ ἐλεύθερα ἀπὸ τὸν «ὀρθὸ λόγο» μέχρι τὸ «σόφισμα» καὶ ἀπὸ τὴν πλήρη ἀλήθεια μέχρι τὴν ἀσυναρτησία .
Ὁ Διάλογος εἶναι μορφὴ «συλλογικοῦ λόγου», ὅπου περισσότεροι τοῦ ἑνὸς ὁμιλητὲς ἐναλλάσσονται διαδοχικὰ στὴν ἀνάπτυξη «ρητορειῶν» ἐπάνω σ' ἕνα ὁρισμένο θέμα μὲ τὴν τήρηση κανόνων. Τὸ ἀναπτύσσουν σύμφωνα μὲ τὶς δικές τους ἀπόψεις καὶ θέσεις ἕκαστος. Ἡ προσπάθεια εἶναι πιὸ συστηματικὴ νὰ πείσουν ἀλλήλους, μὲ ἐπιχειρήματα καὶ λόγο ναὶ μὲν ρητορικό, ἀλλὰ ποὺ μοιάζει περισσότερο μὲ ἐπιστημονικὸ ἢ φιλοσοφικό. Ὡστόσο, ὅλα γίνονται γιὰ τοὺς ἀκροατὲς τοῦ διαλόγου. Ὁ Διάλογος διακρίνεται ἀπὸ τὴν Ρητορεία ὡς πρὸς τοὺς κανόνες συμμετοχῆς πολλῶν. Ἐπίσης, ὁ διάλογος μπορεῖ, ὡς «σχῆμα» νὰ κινεῖται καὶ ἐκτὸς ρητορείας, σὲ πεδία ἐπιστήμης καὶ φιλοσοφίας, ἐφ' ὅσον οἱ συνομιλητὲς δεσμεύονται νὰ ἀκολουθοῦν αὐστηρῶς «ὀρθὸ λόγο».
Ὁ Ξύλινος Λόγος, ὡς ὁρολογία, ἀναφέρεται στὸν «πολιτικὸ λόγο» καὶ κρατᾷ τὴν «σκούφια» του ἀπ' τὸν Τρωικὸ Πόλεμο. Εἶναι «δούρειος» λόγος (δοῦρα = ξύλα), δηλαδὴ ὁ λόγος μὲ τὸν ὁποῖον πείστηκαν οἱ ἀρχηγοὶ τῶν Τρῴων νὰ βάλουν μέσα στὴν Τροία τὸ Ξύλινο Ἄλογο (Δούρειον Ἵππον). Οἱ ρήτορές του δὲν ἐπέζησαν προφανῶς τῆς καταστροφῆς γιὰ νὰ μᾶς ἐξηγήσουν τί καὶ πῶς σκέφθηκαν καὶ πρότειναν αὐτὴν τὴν μοιραία πράξη! Ὁ ξύλινος λόγος, ἐκτός ὅτι εἶναι φαῦλος, εἶναι καὶ ἐνδεχομένως καταστροφικός, ἐὰν υἱοθετηθεῖ!
Ἡ Φαυλότης εἶναι ὁ λόγος (καὶ ἡ πράξη) τοῦ φαύλου, δηλαδὴ τοῦ μὴ ἐνάρετου ἀνθρώπου. Ὅπως μᾶς λέει ὁ Ἀριστοτέλης, ἡ Φαυλότης τῆς μοναρχίας εἶναι ἡ Τυραννία (Ἠθικὰ Νικομάχεια 1160β,10: «φαυλότης γάρ ἐστι μοναρχίας ἡ τυραννίς»).
Ὁ φαῦλος λόγος εἶναι ὁ λόγος ποὺ δὲν εἶναι οὔτε ὀρθός, οὔτε κατ' ἐπέκτασιν ἀληθής. Εἶναι ὁ λόγος τοῦ φαύλου ἀνθρώπου· ὁ λόγος ποὺ ἐπιβάλλεται μὲ τὴν Ἰσχὺ καὶ τὴν Δύναμη. Φαῦλος ἄνθρωπος εἶναι ὅποιος ζῇ, σκέπτεται, δρᾷ καὶ ὁμιλεῖ μὲ σκοποὺς ὕποπτους καὶ σκοτεινούς (μυστικούς) ἢ εἶναι ψυχικῶς ἀσθενὴς ἢ ἐξυπηρετεῖ συμφέροντα. Αὐτὰ εἶναι τὰ «χαρακτηριστικὰ» τοῦ φαύλου ἀνθρώπου. Πόσο «φαῦλος» εἶναι ἕνας «λόγος», κρίνεται ἀπὸ τὴν περιεκτικότητά του σὲ ἀσυναρτησίες, αὐθαιρεσίες, ταυτολογίες, ἀοριστίες, ἀνοησίες, ψεύδη, ὕβρεις, συκοφαντίες, κινδυνολογίες, παραλογισμούς, ἀποφάσεις, διαταγὲς καὶ λοιπὰ παρόμοια ποὺ περιέχει.
Τὰ πεδία ἐφαρμογῆς τοῦ πολιτικοῦ λόγου εἶναι:
Α) στὸ πεδίο τοῦ Πολιτεύματος
- Κυβέρνηση
- Δικαιοσύνη
- Βουλή
Β) στὰ τρία Ἠθικὰ πεδία τῆς «Πολιτείας»
- ποιός παράγει «τί»
- τί, ποῦ, πῶς καὶ γιατί παράγεται «κάτι»
- πῶς γίνεται ἡ διανομὴ καὶ ἡ ἐμπορία του
Γ) τέλος, γιὰ τὴν συνέχεια, δομὴ καὶ ὕπαρξη τῆς Πολιτείας
- ἀσφάλεια
- παιδεία
- ὑγιεία
- ἐνέργεια
- μεταφορές
- ἐπικοινωνίες
- τέχνες
Ἡ Συμμετοχή τοῦ Πολίτου
Δυστυχῶς, σήμερα ἡ ὅλη συμμετοχὴ τοῦ «πολίτου» στὴν Πολιτεία ἔχει συρρικνωθεῖ τόσο πολύ, ποὺ ἀπ' ὅλα αὐτά, ἡ μόνη του συνεισφορὰ εἶναι ἡ ἄσκηση τοῦ ἐκλογικοῦ του καθήκοντος, γιὰ τὴν ἀνάδειξη μόνο τῆς Βουλῆς (κι' ἐκεῖνο πάλι μὲ τερατούργημα ἐκλογικὸ νόμο) καὶ ἄλλο τίποτε σχεδόν, ἐκτὸς ἀπὸ νὰ συζητᾷ ἐλεύθερα, ἀλλ' ἀνεπίσημα, ὅ,τι θέλει.
Σὲ ὅλα τὰ ὑπόλοιπα, δὲν ἔχει σχεδὸν καθόλου συμμετοχὴ ὁ Πολίτης, γι' αὐτὸ καὶ δὲν ὑπάρχει οὐσιαστικὸς «πολιτικὸς λόγος» στὶς μέρες μας. Ὁ πολιτικὸς λόγος πραγματώνεται κάθε ἐποχὴ ἀπὸ τὰ διαθέσιμα μέσα, καὶ εἶναι ἢ δὲν εἶναι οὐσιαστικός, ἀναλόγως πόσο «πολιτειακῶς» ὁλοκληρωμένη εἶναι ἢ δὲν εἶναι ἡ κοινότητα.